Bu haftaki yazımızın ana öznesi ‘Gölpazarı ve yöresine verilen ilk isim nedir?’ sorusudur. Bu sorunun cevabını ilk önce ‘David Ramsay Harita Koleksiyonu’ isimli internet sitesinde yayınlanan Bitinya bölgesi ile ilgili klasik haritaları inceleyerek tespit etmeye çalıştık. Haritalar üzerinde yaptığımız taramalar neticesinde Gölpazarı için kullanılan en eski yer adının genellikle İznik – Mekece – Geyve hattı üzerinde gösterildiğini fark ettik. Haritalar üzerinde yaptığımız bu taramalar geçmiş döneme ait tarihsel haritaların nasıl hazırlandığı konusunda da bazı fikirler edinmemizi sağladı.
Walter V. Diest, Alman kartoğraf (Haritacı) Johann Samuel Heinrich Kiepert (1818-1899) tarafından yayımlanan bölgesel haritaların nasıl hazırlandığından şöyle bahseder.
‘Halen mevcut olan haritayı Heinrich Kiepert hazırlamıştır. Kiepert, arkeologların, fen bilimcilerin ve askerlerin göndermiş olduğu malzemeleri titiz ve zahmetli bir çalışmayla bir araya getirerek bugünkü haritayı oluşturmuştur’.
Bu ifade; ünlü kartoğrafın haritalarını nasıl hazırladığını yeterince aydınlatmaktadır. Bu haritaları kullanarak bölgeyi ziyaret eden seyyahların araştırma ve gezilerini asıl gezilmesi gereken yer de yani Gölpazarı coğrafyasında değil de İznik-Mekece-Geyve hattı üzerinde neden yoğunlaştırdıklarını anlamak hiç de zor olmasa gerek.
Bu minvalde, Geyve Belediyesi’nin kendi internet sitesinde “Geyve’nin tarihte bilinen eski ismi olarak tanıttıkları “Tataion” ismini düzelttirmek bizim işimiz olmasa gerek.
Bu konuya kamu ve yerel yönetimlerin el atması Gölpazarı tarihi açısından oldukça önem arz etmektedir. Umarım sonuç alabilirler?
Yazımıza kaldığımız yerden devam ederserk; David Ramsay’in ‘Tarihi Harita Koleksiyonu ‘isimli internet sitesinde bulunan haritalar üzerinde ki incelemeler Gölpazarı bölgesine yakın olan ve bölgenin en eski ismi olabileceği düşündüğüm şu yer adlarını işaret etmekteydi.
‘Protomacra, Deblis, Salimpum, Dable, Protamara, Artemis, Dablae ve Dables’.
‘Dables’ ismi günümüz Gölpazarı ilçesine çok yakın bir bölgede konumlandırılmıştı. Bu ismi temel kabul edip Fransız haritacı Sanson kardeşlere ait ‘Tarihi Anadolu Haritası’ başlıklı haritada işaretlenen dört yer adı dikkatimizi bahse konu bölgeye odaklandırdı. Bu yer adları; Chogae, Thateto, Tutaio ve Dablis’ isimli yer adlarıydı.
‘Dablis’ yer adının günümüz Taraklı ilçesi için kullanılan en eski yer adı olduğunu biliniyordu. ‘Chogeae’ ismi ise Osmaneli ilçesine bağlı Selimiye köyü olabileceği bir tez çalışmasında yer almaktaydı. ‘Chogeae’, David French’in Roma Hacıyol güzergâhları (Pligrim’s Road-Hacılar’ın Yolu) kitabında Osmaneli’ne bağlı Paşa Köy mevkii civarında olabileceğini söylediği bir yer olmalıydı.
Gölpazarı bölgesine yakın yer adları kısmen de olsa ortaya çıkmaya başlamıştı. ‘Chogeae’ yer isminin nerede konumlandırıldığı ve ne anlama geldiği bölge hakkında hazırlanan diğer
internet sitelerinden elde edilen bilgiler sayesinde Gölpazarı coğrafyası hakkında daha geniş kapsamlı bilgilere ulaşılmaya başlandı.
‘Bolu Müzesi Bizans Dönemi Eserleri’ adlı Yüksek Lisans Tezi’nde Gölpazarı’nın bilinen en eski adı ‘Tataouion’, Dikenli Boğaz ise ‘Thateso’ ismi ile ifade edilmekteydi.
‘Bölgenin en önemli karayolunu oluşturan Khalkedon, Nikomedia ve Nikaia (İznik) üzerinden Ankyra’ya doğru uzanan güzergâh üzerinde önce Chogeae (Selimiye?), Thateso (Dikenli Geçit) adlı iki küçük istasyon aşıldıktan sonra, Hristiyanlık döneminde birer piskoposluk merkezi olan Tataouion (Gölpazarı?) ile Dablis’e (Doris, Kayabaşı?), oradan da imparator Flavius Claudius Iovianus’un (363-364) Suriye’den dönerken öldüğü yer olan Dastana’ya (Karahisar?) varılıyordu.’
‘İznik ve Çevresi Bizans Devri Mimari Faaliyetinin Değerlendirilmesi’ isimli bir doktora tezinde ise Gölpazarı coğrafyası içinde yer alan bölgeler için benzer yer isimleri kullanılmaktaydı.
‘Osmanlı’lar 1313’de Lefke (=Leukai), Mekece (=Malagina), Geyve (=Kabaia), Gölpazarı (Tataouion?) kalelerini ele geçirerek 1315’de Bursa’yı tamamen kuşatırlar ve 1326’da Bursa’yı alırlar.’
Tez çalışmaları Gölpazarı ve yöresinin antik çağ dönemine ait en eski yer adını nihayet ortaya çıkarmıştı. Yapılan bu çalışmalar, Türk bilim insanı Akdeniz Üniversitesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri 
Bölümü Kurucusu Prof. Dr. Prof. Sencer Şahin (1939-2014)’in bölgede yaptığı araştırmalara ulaştıracaktı. Şahin’in çalışmalarına başvurmadan önce Gölpazarı coğrafyası için ilk kez ismini duyduğumuz ‘Tataion’ adı kenti hakkında daha fazla bilgiye ihtiyaç duyulmaktaydı.
Bu güne kadar isminden yeterince bahsedilmeyen Gölpazarı ve yöresinin antik çağda kullanılan ilk ismi olduğunu düşündüğümüz ‘Tataouion, Tataion’ ya da kısaca ‘Tataios’ yer adı artık taçlandırılmak üzereydi. Bu isimlerle ilgili Türkiye Kültür Portalı’nda şu ifadeler yer almaktaydı.
‘Medetli ile Üyük Köyü civarında Chogeae, Selçik Köyü ile Osmaneli arasında Midum (Modrene). Çay Köy ile Himmetoğlu civarında Tottain (Tataovion) ve Attavion, Nesimhocalar ile Sarıhocalar köyleri civarında Protunica, Osmaneli ilçe merkezinde Leukai (Lefke), Çay Köy’de Dableis (Dablai), Arıcaklar Köyü yakınında Tataion ve Gölpazarı civarında Emporion (Pazaryeri) (?) antik kentleri kurulmuştur.’
Türkiye Kültür Portalında yer alan bu ifadelerde anlaşılmayan bir husus vardı. Tataovion (Attavion) ve Arıcaklar köyü yakınlarından bulunan antik kent ‘Tataion’ gerçekte aynı bölgeyi tanımlayan isimler olmalıydı. Bu küçük antik kent ‘Gerçekten Arıcaklar köyünde mi kurulmuştu ve ne anlam ifade etmekteydi?’
Kültür Portalın’da yer alan ‘Emporion’ ismi antik bir kenti değil Klasik Antik Çağ’da bir şehrin dışında kurulan büyük pazar alanlarına verilen bir isimi tanımlamaktaydı. Tataion isimli bu bölge hakkında diğer tarih yazarları ne yazmışlardır.
Charles Texier (1802-1871) ‘Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi’ isimli kitabında Tataouion adlı antik kentini Sakarya ili Geyve ilçesi civarında gösterir. Texier’de ünlü Alman kartoğraf (Haritacı) Johann Samuel Heinrich Kiepert gibi bölgeyi İznik-Mekece- Geyve-Taraklı yol güzergâhları üzerinde tahmin etmiştir.
‘Bu tooteum şehri de İznik (Nicee)’den Ankara (Ancyre)’ya giden yol üzerinde ve Sakarya nehri vadisinde, İznik’ten kırk mil mesafede olarak kaydedilmiştir. Bu mesafe Geyve’ye denk geliyor. Dablae’ye yirmi sekiz ve İmparator Jovien’in öldüğü Dadastana şehri, Ammien Marcellin tarafından Bitinya ve Galatya sınırında gösterilmiştir. Geyve ile Sapanca arasındaki mesafe, yedi saat ya da yirmi sekiz km dir.’
İskoç arkeolog ve Yeni Ahit uzmanı Prof. William Mitchell Ramsay (1851-1939) ‘Historical Geograpy of Asia Minor / Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası’ isimli kitabında ‘Tataion’ olarak adlandırdığı bu bölge ile ilgili şu bilgileri aktarmaktadır:
‘Fasıl F- Bitinya’nın şehir ve piskoloslukları-Mela’yı tesis etmiş ve Linoe ile Gordoserba’ya nehir ve piskoposluk derecesini tevcih eylemişti. Tataion, Noumerika, Daphnusia ve Maximiana’nın piskoposluk derecesine yükseltilmeleri daha sonraki zamana, belki dokuzuncu asırda Basil’in devrine aittir.
Fasıl T- Clicica Tracheia yahut İsauria ‘Tataion yahut Tottaion’ kelimesi de Tatas yahut Tottes’le öyle alakadardır.
F- Bitinya’nın Şehirleri Regio Tataios’a bazan Tottaion, bazan Tataion denirdi. Tam Sangarios’un doğusunda, Nikaia (=İznik) ile Nikomedeia arazilerine bitişik bir bölge idi.
Chalcedon Meclisi sicillerinde (içtima XIII) de şöyle okuyoruz: ‘Tottaios ile Doris, Nikaia’ya (=İznik) tabi (Regio) bölgelerdir.’ Sonraki listelerde Taion, yani Tataion bir piskoposluk olarak mukayyettir.
Bitinya’nın güneydoğusundaki ahali Nikaia (=İznik)’ya tabi birtakım Piskoposluklara taksim edilmişti. Aslında bunun Nikaia (=İznik)’ya ait büyük bir kısım arazi ile bir dereceye kadar Nikaia’ya (=İznik) tabi oldukları söylenilen iki bölgeden (=Regio’dan) yani Tataion’la, Doris’ten mürekkep olmuş olması
muhtemeldir.
Kotiaion Midadion, Midas’ın; Tataion, Tatas’ın; Dorylaion, Dorylas’ın; Akkilaion, Akkilas’ın şehri olduğu gibi.
Bizans – Vesikalarında Tataion veya Tottaion şeklinde bahsedilmektedir. Peutinger tablosunda görülen Tateabio yanlış olup Tatabio şeklinde yazılması gerekir; Phrygia’da şahıs isimleri olan Tatas ve Tottes’in Tataion ve Tottaion ile alakası vardır.’
IV- Galatia ve Phrygia’daki Roma yolları -Bosfor’ dan Ankyra’ya giden yollar, elimizdeki vesikalarda şöyle gösterilmiştir:
‘Bu yolun hiçbir kısmında seyahat etmediğim için fazla tafsilat veremiyeceğim. Nikomedia’ya kadar, Pendikten geçen doğu yolunu takip eder, Nikomedia’dan sonra Sapanca gölünün yanından doğruca Geyveye gideceği yerde bir kavis çevirerek Nikaia (İznik)’ya uğrar. Buna da sebep ihtimalki Nikaia (İznik)’nın karşısındaki sahile denizden gitmek, Prainetos’da karaya çıkarak oradan kara yoluyla Nikaia ya (İznik)’ inmek adetti. Belki de Nikomedia ve Nikaia’dan (İznik) geçen yollar Totaion’ın yanında olduğunu zannettiğim Geyve’de birleşirlerdi. Tottaion mühim bir isim dir. Bu isim çok kullanılan bir şahıs ismi olan Tottes kelimesinden gelmiştir.’
Prof. Prof. Sencer Şahin’in ‘İznik Müzesi Antik Yazıtlar’ isimli yazı serisi bölgenin antik çağ geçmişini tam olarak aydınlatmaktaydı. 1986 yılında yapılan bu çalışmada günümüz Gölpazarı’nda bulunan küçük antik kent hakkında şu bilgi aktarılır.
‘Tataion: Bugünkü Arıcaklar köyü yakınında merkezi bir konumda ve bugünkü Gölpazarı civarında bir emporion’a (Pazar yeri) sahip Nikai’dan (=İznik) Doğu Moedum’a 16 Roma mili buradan Tottaium’a 28 Roma mili uzaklığında olan küçük bir kent. Dinlenme yeri Thatesum’dan konaklama yeri Totaion’a 8 Roma mili, Totaion’dan dinlenme yeri Protunica (Nesimhocalar-Sarıhocalar olduğunu biliyoruz)’ya ise 11 Roma mili uzaklığındadır. Nikaia’dan (=İznik) yaklaşık uzaklığı 40 Roma mili uzaklığında olan bu kent zaman zaman Tateabion (Tattavion şeklinde oku) veya Patavion (Tatavion şeklinde oku) olarak da adlandırılır.’
‘Bithynia’daki bazı kentlerin yöneticileri (Curiales) görevlerini yerine getirmemek amacıyla memleketlerini terketmişlerdir. İmparator Valentiniaus, Theodosius ve Arcadius 21 Haziran 388 yılında eyalet valisi Taianus’a hitaben bir emirname çıkarırlar. Vali duruma müdahale etmelidir. Kaçanlar arasında Tottaion ve Doris konaklama yerlerinin yöneticileri de vardır.”
Ayrıca Prof. Sencer Şahin; Nikaia (=İznik)’in kontrolündeki ticaret merkezlerinden biri olan Tataion şehrinden ayrıca şöyle bahseder:
‘Öteyandan 451 yılında kalhedon’da bir araya gelen konsilin XIV. Actio’sundan bu yolun doğu güzergâhındaki ‘Tattaios’ ve ‘Doris’ gibi kentlerin Nikaia’nın yönetiminde bulunduklarını biliyoruz.’
Ilk baskısı 1937 yılında, ikinci baskısı 1971 yılında yapılan ve A.H.M. Jones tarafından kaleme alınan ‘The Cities of The Eastern Roman Provinces / Doğu Roma İllerinin Şehirleri ‘ isimli kitapta günümüz Gölpazarı (=Totaium) içinde bulunduğu bölgenin sınırlarından ve bu Tottaium şehrinin zamanında bir piskoposluk merkezi olduğunu ifade eder.
‘Hadrianus’a ait bir yazıt doğru bir şekilde okunursa, İznik; Dorlaeum ile ortak bir sınıra sahipti. İznik yönetimi altındaki Chalcedon konzilinin hareketinden öyle görünüyor ki Sangarius’un doğusunda kalan Tottaium ve Doris bölgeleri ve batıda kalan muthemel diğer bölgelerin sınırları 4. yüzyılda oluşmuştu.’
‘İznik’e bağlı çok sayıda piskoposluk vardır. Şüphe yoktur ki İznik yönetimi altında ki bölgelerden biri olan piskoposluklardan biri de Tottaium şehridir.’
‘Nikaea yönetimi altındaki bölgeler: Tottaium ve Doris ‘Theod, XII, i. I 19 (A.D. 388)’ de bahsedilmektedir. Ve Tottaium ve Dorris şehirlerinin pozisyonu İtinerarlarda düzeltilmiş ve ayrıca Tottaium bölge olarak eklenmiştir.’
Nikaia (=İznik) piskoposu Anastisios’un 451 yılında Kalchedon (=Kadıköy) konzilinde yaptığı konuşmada bölge Tattaios olarak adlandırılacaktır.
‘Pek saygıdeğer başkanlar sordular. Basilinopolis kutsal kilisenin Nikaia’nın yönetiminde olduğunu neye dayanarak savunuyorsu, yasala göre mi, yoksa neyin nesi?
Nikaia’nın muhterem piskoposu söz aldı ve şöyle konuştu: Nasıl ki Taataios ve Doris bölgeleri Nikaia’nın yönetiminde ise Basilinopolis’te daha evvel olduğu gibi Nikaia’nın yönetimindedir.
Ekim 2020 tarihinde,’https://vici.org/, Antik Çağ Arkeoloji Atlası’ isimli internet sitesinde Gölpazarı ve yöresine ait tüm bölgenin antik isimleri yayınlanmıştır. Bu siteye göre; Gölpazarı Tongurlar köyü yolu üzerinde bulunan ve kapılı kaya mezarı olarak adlandırlan bölgenin hemen alt kısımında bulunan düzlükte ‘Tataios’ adı altında antik bir kent yeri işaret edilmektedir. Ayrıca yayınlanan haritada, Gölpazarı dâhil olmak üzere tüm bölgeye ait antik yer adlarına da ayrıca yer verilmiştir.
Sonuç olarak uzun yıllar İznik-Mekece-Geyve hattı üzerinde gösterilen ve Geyve Belediyesi’nin İnternet sitesinde Geyve.yani Kabaia’nın ilk ismi gibi tanıtılan Regio Tataios, Tottaion ya da Tataion isimli bu bölge Arkeolog Prof. Sencer Şahin ve İngiliz arkeolog David French’in Mil Taşları üzerine yaptığı saha çalışmalarından elde ettikleri bulgularla nihai yeri olan Gölpazarı coğrafyasına konuşlandırılacaktır. Ve böylelikle günümüz Gölpazarı ve yöresinin tarih sahnesindeki en eski Tataios, Tottaion kısaca TATAION olarak tarih sahnesinde yerini alacaktır.
Haftaya yeni bir konuyla görüşmek üzere hoşçakalın.
Hasan TAŞCI
Araştırmacı Yazar
Gölpazarı – 1.06.2022
